Taariikhda Siyaasadeed ee Itoobiya Muddadii 1855 – 2020 Yagleeliddii Abasiiniyada Cusub iyo Xaaladda Murugsan ee Maanta “Dulmar Kooban

https://youtu.be/hRUIqyVxzoU

 

 

Taariikhda Siyaasadeed ee Itoobiya

Muddadii 1855 – 2020

Yagleeliddii Abasiiniyada Cusub

iyo Xaaladda Murugsan ee Maanta

 

“Dulmar Kooban

”

Mustafa Fayruus

Sebtembar 2020

1

Tusmada

1- Gogoldhig ……………………………………………………………………………………… 2

2- Isdiidanta Itoobiyada Maanta …………………………………………………………… 4

3- Unkankii & Fiditaankii Abasiiniyada Cusub………………………………………. 7

4- Isbeddellada Furfuridda Imbaraadooriyadda …………………………………….. 12

Isbeddelka 1aad (1974): Tirtiridda Boqortooyada ……………………………… 12

Isbeddelka 2aad (1991): Qarammo Federaal ah …………………………………. 14

Isbeddelka 3aad (2018), Dr Abiy Axmed Cali …………………………………… 17

5- Xaaladda Murugsan & Mustaqbalka Itoobiya …………………………………… 22

6- Gabaggabo …………………………………………………………………………………… 28

 

2

1- Gogoldhig

Gadood teelteel ah ayaa Itoobiya ka bilowday Bishii Abriil 2014,

gadaashiina wuxuu isu rogay burkaano qarxay oo galaaftay hoggaankii

siyaasadeed ee dalka. Afar sanno ka dib Dr Abiy Axmed Cali ayaa

noqday Ra`iisalwasaaraha Itoobiya. Laba sanno iyo bar ayaa ka soo

wareegtay muddaduu Abiy Axmed xilka qabtay Abriil 2018, welina

xaaladda Itoobiya way heehaabaysaa, mararka qaarna waxaa laga

cabsadaa in xaaladdu faraha ka baxdo.

Waxaa xusid mudan in kacdoonka dhalay isbeddelka 2018 iyo

gadoodkan daba socdaa ay yihiin gadood ama kacdoon qadiim jadiid

ah, oo ku abtirsada hirar kacdoonno ah oo taxnaa intayba Itoobiyada

cusubi jirtay. Waa kacdoonno dhanka cabashada iyo ujeeddada isku

meel ku arooraya, hase yeeshee xilliba qaabkiisa wata ama

magacyada horseedka ka ahi ay isla beddelaan socodka taariikhda iyo

waayaha ku xeeran.

Sidaa awgeed, falanqaynta iyo iftiiminta xaaladda taagan iyo

dhacdooyinkeedu, waxay keensanayaan inaan dib u milicsanno

taariikhda Itoobiya iyo dhismaha Imbaradooriyaddii Abasiiniyada

Cusub laga soo bilaabo badhtamihii qarnigii 19aad, waa sannadkii

1855. Waa sooyaal xambaarsan waayo murugsan, oo nus qarnigii ugu

dambeeyay ay dhaceen saddex isbeddel, oo daarranaa furfuridda

imbaraadooriyad la soo falkinayay boqol iyo labaaanki sanno ee ka

horreeyay.

Waa sooyaalka muddo qarni iyo bar ka badan kuna astaysan kalamaan

xididaystay iyo loolan qoto dheer!

Ku darsoo, Itoobiya waa dalka ay Soomaalida isugu saamayn badan

yihiin shalay, maanta iyo berriba. Haddana, haddaynu Soomaali nahay

wax weyn kama naqaanno, mana danayno, Itoobiya taariikhdeeda,

dadyowga ay ka kooban tahay, meeshay ka timid iyo meeshay u

3

socoto midna. Ugu yaraan waa siday ila tahay. Caqliga iyo dantu

waxay innoo tilmaamayaan, inaan si cilmiyaysan u darisno waayaha

iyo wacaalka Itoobiya, inaan isku dayno inaan si qoto dheer u

fahamno, si aan ula falgalno si miisaaman oo dantu hagayso.

Anigoo intaaba maanka ku haya, waxaan halkan idinkula wadaagayaa

qoraal si kooban isu kor taagaya waayaha iyo wacaalka Itoobiya laga

soo bilaabo badhtamihii qarnigii 19aad ilaa xaaladda maanta taagan.

Waa iftiimin kooban oo sawir guud bixinaysa aanse hoos ugu degayn

tixidda iyo faahfaahinta dhacdooyinka.

Qoraalkani wuxuu ku bilowday maqaallo afar qormo ahaa oo ku soo

baxay website-ka WardheerNews Agoosto – Sebtembar 2020, waxaa

laga heli karaa https://wardheernews.com/search/Itoobiya+Fayruus. Ka

dib ayaan sii kobciyay, kuna daray xog dheeraad ah, deedna uu

noqday qoraalkan kooban.

Afeef ahaan, aan laba arrimood sii hormarsado. Waa tan koowaade,

qoraalka qaybtiisa 5aad “Xaaladda Murugsan & Mustaqbalka

Itoobiya” waxay ka hadlaysaa dhacdooyin socda, sidaas darteed,

waxaa dhici karta in la tebo dhacdooyin aanan xusin. Waa tan

labaade, maadaama qoraalkani yahay maqaallo la kobciyay waxaan la

socon ilihii tixraaca een xogta ka soo ururiyay. Waxayna huri doonin

inaan mar kale qalinka u qaato.

Ugu dambeyn, saaxiibbayaal, aad baan u soo dhowaynayaa wixii ra`yi

iyo toosin ah ee qoraalkan ku saabsan, mahad weyna waan idinka

hayn doonaa; waxaanan rajaynayana inay kaalin ka qaadan doonaan

sidaan mustaqbalka uga dhigi lahaa qoraal intan ka faahfaahsan.

Sidaa iyo akhris wacan!

Mustafa Fayruus

Email: mustafasom@hotmail.com

4

2- Isdiidanta Itoobiyada Maanta

Itoobiyada maanta, waa Jamhuuriyadda Dimoqraadiga Federaalka

Itoobiya “Federal Democratic Republic of Ethiopia” waa dalka ugu

dhul iyo dadba badan shanta dal ee Geeska Afrika. Dhul ahaan waxay

ka tahay ku dhowaad 45%; halka tirada dadkana ay ka tahay 60%.

Sannadkan 2020, tirada dadka Itoobiya waa 115 milyan Geeska Afrika

oo tiradooda guud tahay 191 milyan oo qof.1

Itoobiya waa dalka

labaad ee ugu dad badan Qaaradda Afrika, waxaa ka dad badan dalka

Nigeria oo ah (206 milyan) keliya, dalka saddexaadna waa Masar oo

ah (102 milyan).

Itoobiya waxaa ku nool ilaa 80 isir oo ku kala duwan diinta, luqadda

iyo dhaqanka. Markaan tixraacno tirakoobkii 2007, shanta

qowmiyadood ee ugu tirada badan iyo boqoleyda ay ka yihiin tirada

guud ee dadka Itoobiya waa sidan: Oromo (34.49%), Amxaaro

(26.89%), Soomaali (6.20%), Tigree (6.07%), Siidaama (4.01%) oo ah

qowmiyadda ugu weyn Shucuubta Koonfureed.

Qowmiyadda Soomaalidu waxay Itoobiya ka tahay qowmiyadda

saddexaad dhanka tirada dadka, baaxadda dhulkana waa tan

koowaad ama labaad.

Kala Maan & Loolan Qoto Dheer

Itoobiya waa dal (state) ka kooban quruumo (nations) kala duwan.

Sooyaalka samaysanka “Dalka Itoobiya” siyaabo kala duwan ayuu ugu

jiraa xusuusta iyo dareenka quruumahaas. Waa sooyaal qowmiyadba

tafsiir gaar ah u leh. Waa isdiidan ku aroorta taariikhda dawladnimada

Itoobiyada cusub, isla markaana waraabisa himilooyinka quruumaha

kala duwan iyo hiigsigooda mustaqbalka.

 

1

Sannadka 2020, tirada dadka Kiiniya waa 53.8 milyan, Soomaaliya waa 15.9

milyan, Eritereeya waa 5.4 milyan, Jamhuuriyadda Jabuuti waa ku dhowaad hal

milyan oo qof.

5

Dhulalkii ay Abasiiniya ku fiday muddadii 1855-1955, Amxaarada

wuxuu uga dhigan yahay dadaallo imbaraadooriyadda lagu

“midaynayay”, kuwa ka soo horjeedaana mudnaayeen in xoog lagu

muquuniyo, dhib kalena maba jirin! Dhinaca kale, badiba quruumaha

kale waxay u arkaan “dhul-ballaarsi” ay waday Amxaarada, oo u xoog

sheegatay kuna qabsatay “gumaysi”, iyadoo garab iyo gaashaanba ka

helaysay gumaystayaashii Reer Yurub. Gumaystayaashan doolaallada

ku yimid, ee Afrika qaybsanayay ayay iyaduna, waa Abasiiniyana e,

kula daaratay oo dhankeeda ka boobtay qaybteedana ka qaadatay!!

Sidaas darteed, kacdoonnada taxanaha ahaa waxay quruumihii la

muquuniyay uga dhignaayeen “halgan xornimo doon ah” ama “aayaka-talin ah”; erayga “Xorayn – Liberation” ayay ku xardheen magaca

jabhadaha ay samaysteen, sida: Jabhadda Xoraynta Oromiya (OLF),

Jabhadda Xoraynta Soomaali Galbeed (WSLF), Jabhadda Wadaniga

Xoraynta Ogaadeenya (ONLF), Jabhadda Xoraynta Dadka Tigray

(TPLF), Jabhadda Xoraynta Dadka Eritereeya (EPLF). Waa halgan

himiladiisu ahayd inay taabaan “guusha” EPLF ku dhistay dalka

Eritereeya oo kale, ka dib markay iska tuurtay “heeryadii gumaysiga”!

Si taas ka duwan, Amxaarada kacdoonnada qaybta ka ahayd wuxuu uga

dhignaa “caddaalad darro & maamul xumo laga dhiidhiyayo”; waxayna

u kaceen inay iska tuuraan xukun qalloocday, oo kelitalis noqday.

Arrintan kala maanka waxaa tusaale fiican u ah sida dhacdooyinku u

leeyihiin laba dhadhan oo is diidan ama laba fasir oo iska soo horjeeda.

Aan tusaale ahaan u soo qaadanno laba arrimood, “Kaaraamardha iyo

Soomaalida” iyo “taallooyinka qaranka iyo Oromada”.

Tan Kaaraamardha iyo Soomaalida, Magaalada Addis Ababa waxaa

05/03/2020 lagu qabtay xus loo bixiyay “Guushii Kaaraamardha”, waa

42guuradii markii ciidamada Itoobiya & huwantu dib u qabsadeen

Buurta Kaaraamardha 05/03/1978. Dhowr bilood dabadeed,

19/05/2020, waxaa Buurta Karaamardha dusheeda lagu qabtay xus

6

loo bixiyay “Xasuuqii Kaaramardha”, oo lagu xusayay 43guuradii ka

soo wareegtay boqolaal dadweyne oo ay ciidanka Itoobiya ku

xasuuqeen Jigjiga iyo deegaanka ku xeeran 19/08/1977.

Dadweynahaa la xasuuqay waxaa ka mid ahaa salaadiin,

nabaddoonno iyo waxgarad kale oo bulshada magac ku lahaa.

Waayaha Kaaraamardha ee dagaalkii 1977/78 laba dhadhan oo is

diidan ayuu u kala leeyahay Amxaaradii Abasiiniya dhisatay iyo

Soomaalida oo ka mida shucuubta la muquuniyay.

Tan taallooyinka qaran, aabbayaasha Itoobiyada cusub dhidibbada u

taagay ee tallooyinka lagu maamuusay waxaa ka mid ah Ras

Makonnen Wolde Mikael [Boqor Xayle Salaase aabbihii] oo magaalada

Harar taallo looga dhisay, Boqor Minilik oo isna taallo looga dhisay

Addis Ababa, iyo Boqor Haile Selasse oo Dawladda Ingiriisku taallo uga

dhistay magaalada London. Taallooyinkani waxay astaamo qaran u

yihiin Itoobiyada ay Amxaaradu dhisatay, halka ay Oromada (iyo

shucuubtii kale ee xoogga lagu muquuniyay) uga dhigan yihiin

astaamaha gumaysiga iyo duudsiga dadyowga dulman. Sidaas

darteed, ayay taallooyinkan u burburiyeen dadweynihii ka gadooday

dilkii heesaagii Oromada ahaa Hachalu Hundessa dabayaaqadii Juun

2020, oo gilgilay Itoobiya, kuna baahay jaaliyadaha Yurub iyo

Maraykanka.

Aragtiyahan kala maanka ah ayaa qaabeeya, oo quudiya loolanka

qotada dheer ee Itoobiya ka taagan; isla aragtiyahan ayaa hagaya

himilada iyo habka quruumaha kala duwani ay ula falgelayaan

siyaasadda iyo arrimaha masiiriga ah.

Si aan ugu dhowaanno xidididdada waraabiya isdiidanta Itoobiyada

maanta aan yara qooraansanno unkankii iyo fiditaankii

Imbaraadooriyaddii Abasiiniyada Cusub laga soo bilaabo bartamihii

qarnigii 19aad, waa sannadkii 1855, iyo boqol iyo labaatankii sanno ee

xigay. Akhrinta taariikhdii shalay waxay wax ku biirinaysaa fahmidda

xaaladda maanta iyo oddorosidda timaaddada ay rimman tahay.

7

3- Unkankii & Fiditaankii Abasiiniyada Cusub

Taariikh ahaan Abasiiniya waxaa loo yaqaanay qaybo ka mid ah

dhuldheerta Waqooyiga iyo badhtamaha Itoobiyada maanta. Waxay

ka koobnayd shacabka Saamiyiinta “Semitic” ah ee Amxaarada iyo

Tigreyga, diin ahaanna “Kiristaan Orthodox ah” u badan. Badiba gobta

talisaa waxay ahaayeen Amxaaro, taasoo shiiqisay kaalintii Tigreega.

Shucuubtan iyo deegaankooda waxaa loo yaqaanay Abasiiniya ama

Xabashi. Magaca “Abasiiniya” waa erayga Laatiiniga ah ee u dhigma

magaca “Xabashi” oo Carabi ah.2

Dhulweynaha ballaaran ee xilligan Itoobiya loo yaqaan, waxay

Abasiiniya ku fiday qarnigii 19aad iyo nuskii hore ee qarniga 20aad,

waa muddadii u dhexaysay 1855-1955. Muddadaa ka hor, waxay

ahaayeen ummado iyo shucuub leh dhaqankooda, taariikhdooda iyo

maamulkooda ka duwan, kana madax bannaan, Abasiiniya.

Badhtamihii qarnigii 19aad ayay midoobeen imaaradihii Amxaarada

ee “Gonder, Gojam & Shoa”, iyagoo taakulo iyo tabantaababa ka

helaya Ingiriiska. Halkaa waxaa sannadkii 1855 ka unkamay

Imbaraadooriyadda Abasiiniya cusub ama Imbaraadooriyadda

Itoobiyada cusub. Waxaa boqor u noqday Boqor Tewdoros II.

Imbaraadooriyaddan Abasiiniyada cusub waxay ku dhisantay kuna

shaqaynaysay siyaasad ay udub-dhexaad u ahaayeen laba arrimood,

oo kala ah: (1) dhisidda imbaraadooriyad ballaaran iyo (2)

Amxaaraynta (Amharization) quruumaha kala duwan ee lagu fidayo.

Boqorradii kala dambeeyay waxay ka shaqeeyeen siday u ballaarin

lahaayeen dhulka Imbaraadooriyadda cusub, isla markaana wax ula

qabsan lahaayeen gumaystaha reer Yurub ee Afrika kala boobayay.

 

2 Magaca “Xabashida” “الحبشة “Carabtii hore waxay u adeegsan jirtay guud ahaanba

“Geeska Afrika”, laakiinse muddadii dambe wuxuu ku soo ururay Saamiyiintii

degganaa Waqooyiga iyo Badhtamaha Itoobiyada maanta.

8

Imbaraadooriyaddani waxay ku taamaysay dhulweyne soohdintiisu

tahay badaha iyo biyaha ku xeeran. Wuxuu hankeeda ahaa inay

dhanka Waqooyi ka gaarto ilaa Khartuumta Suudaan, dhanka

Koonfureedna laga bilaabo dhulka Oromada ilaa Kiiniya, dhanka

Barina ilaa Badweynta Hindiya iyo Gacanka Cadmeed iyo Badda Cas,

dhanka Galbeedna ilaa Harada Fiktooriya. Waa damac ah min Raas

Casayr ilaa Harada Nyanza ama Fiktooriya! Warqad uu Boqor Minilik u

diray dalalkii Reer Yurub 10/4/1891 ayuu xuduuddan ku sheegtay,

iyaguna way la tabantaabiyeen.3

Reer Yurub waxay Abasiiniya ugu deeqeen hub iyo rasaas ka dhigay

cududda milatari ee ugu saraysa Gobolka Geeska Afrika. Tusaale

ahaan, dalalkii Faransiiska, Ruushka, Talyaaniga iyo Ingiriisku waxay

boqor Minilik siiyeen hub gaarayay 715,000 bunduq iyo 50 milyan oo

rasaas ah muddadii u dhexaysay 1868-1900.4

Hubkani wuxuu

Abasiiniya u fududeeyay siyaasaddeedii ku qotontay dhul-ballaarsiga

iyo muquuninta shucuubtii ay deriska ahaayeen.

Abasiiniya waxay u fiday Bari, Galbeed iyo Koonfur; waxayna noqotay

Imbaraadooriyad baaxad weyn. Muddo hal qarni ah 1855-1955,

marba qowmiyad ama deegaan bay ku habsanaysay oo liqaysay, sida

shucuubta: Oromo, Soomaali, Cafar, Wolayta, Gurage, Sidama, Gedeo

 

3

Imbaraadooriyadda Xabashidu keli kuma ahayn damaca dhul-ballaarsiga, wuxuu

ahaa dhaqankii imbaraadooriyadaha ee waagaa dunida ka jiray, ma jirin

soohdimaha qeexan ee dawladaha maanta u dhexeeya. Imbaraadooriyad kasta

xuduuddeedu waxay ahayd meesha awooddeeda ciidan gaarsiiso!

4

Hubka uu Minilik dawladahaa ka helay wuxuu kala ahaa sidan:

Dalka Siiyay Bunduqyada (Rifles) Tirada Rasaasta

France 500,000 20,000,000

Russia 150,000 15,000,000

Italy 50,000 10,000,000

Britain 15,000 5,000,000

Wadar 715,000 50,000,000

9

ikk. DD2 ka dib, Dawladda Ingiriiska ayaa iyaduna siisay qaybo ka mid

ah dhulka Soomaalida, Qaramada Midoobayna waxay ugu dartay

Dalka Eriteriya.

Imbaraadooriyadan waxaa tiirarka u taagay saddexdii imbaraadoor5

oo Abasiiniya ka talinayay muddooyinka Tewdoros II (1855-1868),6

Minilik II (1889 – 1913)7

iyo Haile Sellassie I (1916-1974)8

. Xilligii Boqor

Minilik II ayay Abasiiniya ku fiday dhulka ugu ballaadhan; sidoo kale

wuxuu dhisay hannaan maamul oo xudduntiisu tahay magaalada

Addis Ababa, oo uu caasimad ka dhigay 1889. Boqor Xayle Salaase

wuxuu xilligiisii qaaday tallaabooyin uu imbaraadooriyadda ku

casriyaynayo. Wuxuu bilaabay dhisidda hay`adaha iyo kaabayaasha

dawlad casri ah. Wuxuu sameeyay dastuur sannadihii 1931 & 1955, oo

xididdada loogu sii aasay hannaanka boqortooyada iyo awoodda

Kaniisadda Orthodox. Dastuurkan, erayada “imbaraadoor,

 

5

Hannaanka boqortooyada waxaa ugu awood badan imbaraadoor (emperor),

waxaa ku xiga boqor (king) waxaa ka sii hooseeya Amiir (Prince) ikk. Dhinaca

awoodda iyo dhulka ay ka taliyaanba way ku kala badan yihiin. U fiirso

waddamada Khaliijku waxay leeyihiin hal boqor (Waa Sucuudiga oo ugu dhul

weyn) iyo dalalka kale oo ay “amiirro” ka taliyaan. Imbaraadoor wuxuu u

dhigmaa boqorka boqorrada. Xayle Salaase wuxuu ahaa Imbaraadoor,

maamuusyada loogu yeero waxaa ka mid ahaa “Nəgusä Nägäst” ama boqorka

boqorrada. Sannadkii 1974, markii la inqilaabay xayle Salaase, dunida waxaa ka

jiray saddex imbaraadoor keliya: Xayle Salaase (Itoobiya), Shaaha Iiraan iyo

Tennaha Jabaan. Xilligan cidda keliya ee taajka “Imbaraadoor” dunida ka

wadataa waa Tennaha Jabaan.

6

Boqor Tewdoros II, waxaa loogu waqlalay Sahle Dingil (1818 –1868), wuxuu ahaa

boqorka Abasiiniya muddadii (1855-1868), markii taajka la huwiyay ayaa lagu

maamuusay magaca Tewdoros II.

7

Boqor Minilik II, waxaa loogu waqlalay magaca Sahle Mariam (1844-1913), wuxuu

ahaa boqorkii Shewa muddadii (1866-1889), ka dibna wuxuu noqday

imbaraadoorkii Abasiiniya muddadii (1889-1913) waxaana lagu maamuusay

magaca Minilik II.

8

Boqor Xayle Salaase I, waxaa loogu waqlalay magaca Tafari Makonnen

Woldemikael (1892-1975), wuxuu ahaa Imbaraadoorka Itoobiya muddadii (1930-

1974) waxaana lagu maamuusay magaca Haile Selasse I.

10

imbaraadooriyad iwm” waxay ku soo arooreen 175 jeer, halka erayga

Orthodox ku soo arooray toddobo jeer.

Abasiiniya waxay ku dhisantay Amxaarada oo xoog ku “qabsatay”

qowmiyadaha kale, una darbatay inay Amxaarayso af, dhaqan iyo diin

ahaanba, halkaana ku samaysa ummadda Itoobiya.

Haddii qarniga 19aad ahaa qarnigii imbaraadooriyadaha, qarniga

labaatanaad wuxuu ku caan baxay qarnigii burburka

imbaraadooriyadaha. Dagaalkii koowaad (DD1) iyo labaad (DD2) ee

dunida waxaa ku burburay ama ku wiiqmay imbaraadooriyadihii

baaxadda iyo awooddaba lahaa. Itoobiya waxay ka mid noqotay

dhowrka imbaraadooriyadood ee burburkaa ka badbaaday. Dhul hor

leh ayayba ku fiday DD2 ka dib, waa dhulka Soomaalida iyo Eriteriya e.

Hawshaa qarniga iyo dheeraadka soo taxnayd, ee Amxaaradu

awooddeeda ku fidisay dhul baaxad leh, tabantaabada iyo

taakulayntana ka heshay gumeystayaashii reer Yurub, wuxuu

miraheedu noqday dalka ugu dhul, dad iyo awoodba weyn dalalka

Geeska Afrika; isla markaana ka mid noqotay dalalka Qaaradda Afrika

ugu muhiimsan.

Waxaa xusid mudan in Abasiiniya ku guulaysatay inay “sharciyad –

legitimacy” dibadeed u hesho dhulweynahaa ay isku ballaadhisay

muddadaa qarniga ah. Laakiin waxay ku guuldarraysatay inay

“sharciyad –legitimacy” ka hesho, ama quluubtooda kasbato,

quruumihii xoogga lagu muquuniyay laguna Amxaaraynayay.

Aan markhaati ahaan u soo minguuriyo erayadii Walleligne Mekonen

(1945 –1972), oo arday ka ahaa Jaamacadda Xayle Salaase [Hadda ah

Jaamacadda Addis Ababa], ahaana hoggaamiye ka tirsan

Dhaqdhaqaaqa Ardayda Itoobiya [Ethiopian Students’ Movement

(ESM)]. Isagoo tilmaamaya xuddunta dhibaatada haysata Itoobiya oo

ah “Amxaaraynta” shucuubta kale lagu wado, Walleligne Mekonen

11

wuxuu sannadkii 1969 qoray maqaal uu u bixiyay “on the Question of

Nationalities in Ethiopia”. Wuxuu maqaalkiisa ku bilaabay “Ujeedka

weyn ee aan maqaalkan ka leeyahay waa inaan dood ka furo arrinka

“lagama hadlaanka” ah, haddana aadka muhiimka ugu ah dalkan –

arrinkani waa masalada quruumaha”. Tuducyada uu sida cad ugu

nuuxnuuxsaday xuddunta mushkiladda Imbaraadooriyadda Itoobiya

waxaa ka mid ah:

“…… waxaa jira quruumaha Oromo, Tigree, Amxaaro, Guraage,

Siidaama, Wellamo [Wolayta], Adari [Harari] iyo weliba qolada aydaan

jeclayn ee Soomaalida. Waa kaas sawirka dhabta ah ee Itoobiya.

Waxaase jira Itoobiyaannimo gacan-ku-samays ah, oo ay dabada ka

riixayso dabaqadda talisaa, iskana rumaysteen, siina fafiyeen, socoto

khabar-maafish ahi.

Waa maxay Itoobiyaannimada gacan-ku-samays ahi? Keliya ma in

Amxaarada amaba Amxaarada iyo Tigreegu ay dadka kale ka

sarreeyaan baa? Qof kasta weydii waa maxay Dhaqan-Itoobiyaanka?

Qof kasta weydii Luqad-Itoobiyaanka? Qof kasta weydii MuusigItoobiyaanka? Qof kasta weydii “dharka hiddaha iyo dhaqanka”?

Dhammaan waa Amxaaro ama Amxaaro-Tigree!! Qofku si uu u noqdo

“Itoobiyaan dhab ah” waa inuu ku hadlaa af Amxaari, dhegaystaa

muusig Amxaari ah, qaataa diinta Amxaara-Tigree (waa Kiristaan

Orthodox ahe), shirarka caalamiga ahna ku labistaa shammaha

Amxaarada & Tigreegu [dhaqanka u leeyihiin]. Xaaladaha qaarkood, si

aad u noqotid Itoobiyaan, xataa waa inaad magacaaga bedeshaa.

Hadal iyo dhammaantii si aad Itoobiyaan u noqotid waa inaad Amxaar

iska yeelyeeshaa (To wear Amhara mask in Fanon`s expression)… Sida

dastuurku qabo waa inaad taqaanid af Amxaari si aad waxbarasho u

gashid, shaqo u heshid, buugta u akhrisan kartid (haba tiro

yaraadeene), xataa si aad warka uga dhegaysan kartid idaacadda

“Itoobiya”.

Walleligne Mekonen wuxuu farta saaray milisha iyo boogta ay

Itoobiya u dhimanayso.

12

4- Isbeddellada Furfuridda Imbaraadooriyadda

Nus qarnigii u dambeeyay, Imbaraadooriyadda Abasiiniya waxaa ku

dhuftay mawjado isbedello bar-kulankoodu yahay furfuridda

Imbaraadooriyaddii Abasiiniya ee soo dhismaysay muddadii 1855-

1974. Saddex isbeddel ayaa kala dhacay 1974, 1991 & 2018; waxay

beddeleen hannaanka dawladeed iyo siyaasadeed ee Itoobiya.

Saddexdan isbeddel aan midba si kooban u sifaynno.

Isbeddelka 1aad (1974): Tirtiridda Hannaanka Boqortooyada

Boqor Xayle Salaase wuxuu dhaxlay kursiga Imbaraadoorka Itoobiya

Abriil 1930, 44 sanno ka dib ayay milatarigu afgambiyeen 12

Sebtembar 1974. Lix bilood ka dib waxay ciidammadu si rasmi ah ugu

dhawaaqeen 21/3/1975 inay baabi`iyeen hannaankii boqortooyada,

dalkana u beddelaan “jamhuuriyad”.

Afgambigan waxaa horseeday tobannaankii sanno ee u dambeeyay oo

ay isa soo tarayeen kacdoonno hubaysan oo ay wadeen jabhado ka

dhiidhiyaya dulmiga soo jireenka ah, iyo kacdoonno madani ah oo

ardaydu lafdhabar u ahaayeen. Waxa xaaladda sii qarxiyay shaqo

la`aan baahsan iyo abaar dalka ku dhufatay 1973 oo horseeday

macaluul lagu le`day. Ciidammadu waxay sameeyeen gadooddo

googoos ah, ilaa ugu dambayntii ay awoodda la wareegeen oo

boqorkii afgembiyeen. Ku darsoo, afgambiga ciidammadu wuxuu

xilligaa ahaa “moodo” ay Afrika ku waalayd.

Milatarigu waxay dhidbeen kacaan Hantiwadaaga, waxay wacad ku

mareen inay Itoobiya ku dhaqaan mabaadiida Maarkis & Leenin, ayna

dhisaan bulsho “horusocod” ama “progressive” ah oo ka didsan wax

kasta oo soojireen ah. Qaabdhismeedkan jamhuuriyadda kacaanka

ayaa lagu sargooyay dastuurkii 3aad ee Itoobiya ee la sameeyay

13

sannadkii 1987.9

Kacaankan milatariga Itoobiya waxaa hoggaaminayay

“Golaha KMG ee Maamulka Milatariga” oo ku caan ah magaca

“Dergiga”, wuxuu shabbahaa “Golaha Sare ee Kacaanka” ee

Soomaaliya xilliyadaa ka talinayay.

Isbeddelkani wuxuu burburiyay udub-dhexaadkay ku dhisnayd

Imbaraadooriyadda Abasiiniya; wuxuu tirtiray hannaankii

boqortooyada dhaxaltooyada; Dastuurka 1987 wuxuu qiray in

Itoobiya ka kooban tahay shucuub ama quruumo (nationalities) kala

duwan ayse ka dhexayso dawlad “unitary” ah (qodob 2); waxaana

awoodda siyaasadeed gacanta loo geliyay Xisbiga Shaqaalaha Itoobiya

(qodob 6); waxaa meesha ka baxay mudnaantii dastuureed ee ay

lahayd Kaniisadda Orthodox (qodob 46), awooddeedii dhaqaalana

waa la wiiqay; waxaa la tirtiray nidaamka iqdaaca “feudal system” ee

tiro yar oo Amxaaro ahi lahayd dhul-beereedka kuna dhiigmiiran jirtay

beeralayda yaryar.

Marba haddii la tirtiray boqortooyadii, Itoobiyana noqotay

jamhuuriyad; taas macnaheedu waa in qof kasta oo muwaadin ahi,

dastuur ahaan, uu dalka ka qaban karo xilalka ugu sarreeya, oo

horraantii u xirnaa gobta reer boqor ee Amxaarada ah.

Hase yeeshee, inkastoo taajkii boqortooyada la tirtiray, waxaa weli sii

socday hannaankii “Amxaaraynta”, oo shucuubta kala duwan lagu

beerayo afka iyo dhaqanka Amxaarada, walow sidii hore uu ka

khafiifsanaa; awooddii siyaasadeedna weli waxay ku urursanayd

gacanta Qowmiyadda Amxaarada. Waa kacaan iyo caadkiise,

himilooyinkii uu ku dhawaaqay bilowgii si tartiib tartiib ah ayay u

 

9

Imbaraadoor Xayle Salaase ayaa qoray dastuurkii 1aad ee Itoobiya sannadkii

1931, waxaa dib loo eegay sannadguuradii 25aad ee taajkiisa, waa sannadkii

1955. Dastuurka 3aad waxaa qoray xukunkii Dergiga sannadkii 1987, dastuurka

afraadna waxaa la qoray 1995 xilligii xukunka jabhadda EPRDF, waana midka

xilligan lagu shaqeeyo.

14

“uumiyoobeen”, isbeddellada uu ku baaqay qaarkood maba

dhaafsiisnayn afka baarkiisa.

Midhaha ugu weyn ee nidaamkii Dergiga laga dhaxlay waa

“jamhuuriyad dadweynuhu leeyahay oo aan ahayn dhaxaltooyo

qoys/qowmiyad gaara u xiran”.

Isbeddelka 2aad (1991): Qarammo Federaal ah

Milatarigii xukunka qabsaday 1974 waxaa ku kacay jabhado mucaarad

hubaysan ah, ama kuwo hore u jiray oo sii laba kacleeyay, waxay ku

guulaysteen inay xukunka ka tuuraan 28/5/1991. Waxaa xukunkii la

wareegay Isbahaysiga “Ethiopian People’s Revolutionary Democratic

Front (EPRDF)”, oo ay horseed u tahay Jabhadda Tigreega TPLF (Tigray

People’s Liberation Front); waxaa ku weheliyay Jabhadda Amxaarada

(ADP), tan Oromada (ODP), iyo tan Shucuubta Koonfureed (SEPDM).

Isbahaysiga EPRDF waxay dibuhabayn ku sameeyeen hannaankii

Dawladda Itoobiya. Waxay seeska u dhigeen “Jamhuuriyad Federaal

Dimoqraadi ah”. Hannaankan waxaa qeexaya dastuurka 1995. Waxay

ka shaqeeyeen siday xididdada ugu siibi lahaayeen awooddii

Amxaarada una joojin lahaayeen Amxaarayntii qowmiyadaha kale.

Itoobiya waxaa lagu qeexay qowmiyado iyo shucuub federaal ah;

wada leh dal ka kooban “dawlado ama qarammo/states [kilil]”, oo ah

sagaal kilil oo federaal ah, koodii doonaana ka bixi karo dalweynaha

Itoobiya shuruud la`aan (Dastuur 1995, qodob 39).

Qowmiyaddii ama shacabkii kale ee doona inuu dawlad noqdo, yacnii

kilil gaar ah yeesho, iyana waxaa ka xiga “afti dadweyne” iyo raacidda

tallaabooyinka dastuurku qeexayo. Waxaa waddadan qaaday

qowmiyadda Siidaama, oo ah qowmiyadda ugu badan Shucuubta

Koonfureed. Aftidii Noofambar 2019 waxay u codeeyeen inay

yeeshaan kilil gaar ah, oo noqonaya kililka 10aad.

15

Dawladdii/kililkii doona inuu ka baxo Federaalka Itoobiya, oo noqdo

jamhuuriyad madaxbannaan, dastuuriyan way u furan tahay, iyadoo la

raacayo habraac ay ugu muhiimsan tahay “afti dadweyne”. Waddadaa

waxaa maray Eritereeya oo sannadkii 1993 noqotay dawlad

madaxbannaan (Markaa waxa jiray Cahdi-qarameedkii 1991, oo u

xuubsiibtay dastuurka 1995).

Waxaa intaa raaca waxaa meesha laga saaray Amxaarayntii [dhaqan,

af iwm] ay dawladdu ku waday qowmiyadaha kala duwan. Dastuurku

wuxuu quruumaha kala duwan u qiray inay xaq u leeyihiin adeegsiga

afkooda iyo dhowridda dhaqankooda.

Dhinaca luqadda, sida uu qeexayo qodobka 5aad ee dastuurku, waxaa

meesha laga saaray mudnaantii ay luqadda Amxaarigu keligeed

lahayd, dawlad-deegaannada waxaa loo oggolaaday inay

xafiisyadooda kaga shaqayn karaan luqadda ay doortaan, yacnii kilil

walba luqaddiisa ku shaqayn karo. Amxaariga waxaa lagu soo koobay

inuu dawladda dhexe u ahaado luqad ay ku shaqayso “working

language”. Sida muuqata kaalintan af Amxaarigga loo reebay way sii

shiiqi doontaa mar kasta oo uu kobco adeegsiga luqadaha kale. Waxaa

tusaale innoogu filan Kililka Dawlad-Deegaanka Soomaalida, oo

kaalinta af Soomaaligu sare u socoto halka adeegsiga Amxaariguna

hoos u sii dhacayo. Dabcan, waxaan ka hadlaynaa luqadda lagu

adeegsanayo maamulka, waxbarashada iyo warbaahinta. Waxa iyana

kaalin soo kobcaysa helay af Ingiriisiga, dhinaca waxbarashada iyo

maamulka labadaba, waxayna u muuqataa inuu kaalinta dhexe ka

riixanayo af Amxaariga, waa haddayna Oromadu carshacarshayne!.

Dhinaca diinta, dawladdu masaafo is le`eg ayay u wada jirtaa diimaha,

oo ma jirto diin gaara oo ah “Diinta Dawladda” (Dastuurka 1995,

qodob 11). Halkaa waxa laga saaray kaalintii Mad-habta & Kaniisadda

Orthodox ay ku lahayd dawladda ee dastuurkii 1955 ku

nuuxnuuxsanayay. Waxaa intaa raaca (qodob 27) in dadweynuhu

maamulanayaan arrimaha diimahooda, una samaysan karaan ururro

16

iyo hay`ado uga shaqeeya. Mudnaanta rasmiga ah ee laga xayuubiyay

Kaniisadda Orthodox waxay kaalin hor leh siinaysaa diimaha kale oo

Islaamku ugu horreeyo.

Jabhaddii Tigreega iyo isbahaysigay hoggaaminaysay waxay ka

shaqeeyeen hirgelinta qaabdhismeedkan cusub ee Itoobiya, waxayna

hore u qaadeen tallaabooyin muuqda. Qiimayntayda, tallaabooyinkan

waxaa ugu mudan: (1) samaynta dastuurka 1995, (2) baahinta

awoodda & dhisidda dal federaal ah, (3) kilillada oo la siiyay awoodda

aayakatalinta, iyo (4) joojinta Amxaarayntii shucuubta kale lagu waday.

Isbeddelka Itoobiya ka dhacay 1991, waa fursad ballaaran oo u soo

hoyatay shucuubtay Amxaaradu xoogga ku qabsatay, kuna waday

Amxaaraynta joogtada ah. Qowmiyadihii ahaa, ama dareemayay inay

yihiin, muwaadiniin darajada 2aad ah, isbeddelkani wuxuu siiyay

fursad ay ku hanan karaan muwaadinnimo loo siman yahay Itoobiya

dhexdeeda, ama ay ku yagleelaan dal iyaga u gaar ah.

Dabcan, mar kasta waxaa jiraya in xuquuqda dastuurku bixiyaa ay u

baahan tahay karti iyo awood lagu hanan karo. Fursaddu waa

meesheeda, ka faa`iidaysiguna waa arrin kale, oo isna dadaal

dheeraad ah u baahan.10

Midhaha ugu weyn ee isbeddelkii 1991 laga dhaxlay waa “dal federaal

ah oo ay wada leeyihiin quruumo iyo dawlado dastuur ku wada

jooga”. Arrintani, wacyi ahaan iyo dastuur ahaanba, waxay belbelisay

isbeddelka dhashay 2018.

 

10 Roobka da`aya marba waa weelka loo dhigto iyo biyaha laga dhaansado e,

su`aasha ay tahay inay is weydiiyaan Soomaalidu, waa Dawlad-Deegaanka

Soomaalida e, intee ayay ka faa`iidaysteen marxaladdaa 1991-2018?! Dabcan,

waa su`aal ummad kastaa ay gaarkeeda isu weydiinayso.

17

Isbeddelka 3aad (2018), Dr Abiy Axmed Cali

Loolanka qotada dheer ee soo jireenka ahaa ka sokow, isbeddelkan

waxaa dhalay saluug is biirsaday, iyadoo lagu hungoobay himilooyinkii

la quuddaraynayay, iyo cudurrada dilayaasha dawladnimada oo ku

goobtay isbahaysigii talada hayay!

Jabhadda EPRDF, oo Tigreega TPLF xuddun u ahaayeen, markay

xukunkii ku xididaysatay, siiba laga bilaabo 2005, waxay qaaday

tallaabooyin ay awoodda ku urursanayso, mucaaradka ku

muquuninayso, saxaafadda ku cabbudhinayso, kaalinta bulshada

rayidkana ku shiiqinayso. Waxaa ku dhacay cudurrada kelitaliska,

musuqmaasuqa iyo eexda oo aalaaba ragaadiya cid kasta oo xukunka

ku raagta. Tigreegu waxay u muuqdeen inay dhaxleen booskii

Amxaarada.

Ceejinta Hannaanka Siyaasadeed

Qiyaastii tobankii sanno ee u dambeeyay xukunkeeda, Jabhadda

EPRDF waxay ka shaqaysay siday u wada qaadan lahayd kuraasta

baarlamaanka oo 547 kursi ah, una ceejin lahayd xisbiyada kale.

Doorashooyinkii baarlamaanka ee 1995 & 2000 Jabhadda EPRDF

waxay heshay aqlabiyad weyn, hase yeeshee doorashadii 2005 waxaa

ku soo baxay mucaarad gilgilay tiro buuranna kuraasta ka helay.

Jabhadda EPRDF natiijadan way liqi wayday, waxayna ka shaqaysay

siday afka ugu wada dhigan lahayd dhamaanba kuraasta

baarlamaanka! Doorashadii 2010, EPRDF iyo isbahaysigeedu waxay

heleen 546 kursi, waxaa ka baxsaday hal kursi oo keliya! Doorashadii

xigtay ee 2015 dhammaanba kuraastii waxaa wada helay EPRDF &

xisbiyada ay bahwadaagta yihiin. Labada doorasho ee 2010 & 2015

waxay tilmaan u noqdeen siduu u wiiqmay hannaanka xisbiyada

badan, waxaa loo arkay nidaam kelitalis awoodda sii urursanaya.

Waxaa laga quustay isbeddel ku yimaadda doorasho, taasoo

horseedday kacdoon shacbi.

18

Waxaa iyana xusid mudan, in Isbahaysiga EPRDF uu ka koobnaa afar

xisbi, waxaase u awood weynaa jabhadda Tigreega ee TPLF. Tigreegu

waxay u muuqdeen inay si isa soo taraysa isu siiyeen booskii

Amxaarada, xilalkii sare ee dawladda federaalka iyagu isku taxeen,

awooddii roorsadeen kuna amarkutaagleeyeen, inta kalena

maqaarsaar iska noqdeen. Haddii Abasiiniya awooddu ku urursanayd

Amxaarada, xilligan, marba marka ka dambaysa awooddu waxay ku

soo ururaysay gacanta Tigreega, oo tiro ahaan ka yar Amxaarada,

musuqmaasuqa iyo kutagrifalka awooddana iyagaa faraha aad loogu

fiiqayay. Arrinku wuxuu ku soo ururay “mataanihii Abasiiniya” oo

kaalinta kala bedeshay!

Afar Sanno oo Baaxaaddeg ah

Bilowgii 2014 ayay Dawladda Federaalku soo bandhigtay qorshaha

ballaarinta Caasimadda Addis Ababa, oo dhul-beereed ka tirsan

Gobolka Oroomiya ku daraya Addis Ababa. Kacdoonno lagaga soo

horjeedo ayay ardayda jaamacadaha Oroomiya bilaabeen Abriil 2014.

Waxay dawladdu bilowday inay jujuub ku fuliso qorshahan

Noofambar 2015. Kacdoonkii ayaa sii ballaartay, waxay ku fideen

gobollada Oroomiya & Amxaara, waxay isu rogeen burkaano qarxay!

Waxaa ka dhashay dhimasho, dhaawac, xarig iyo burbur hanti.

Dawladdii Federaalku waxay ku qasbanaatay in Janaayo 2016 ay

faraha ka qaaddo qorshihii ballaarinta caasimadda. Kacdoonnadiise

ma joogsan. Dawladda dhexe waxay isku dayday inay xoog milatari ku

xakamayso, waxay soo rogtay xaalad degdeg ah Oktoobar 2016,

waxbase way tari wayday. Kacdoonnadii waxay gilgileen hoggaankii

siyaasadeed ee Itoobiya. Atto Hailemariam Desalegn,

Ra`iisalwasaarihii Itoobiya, ayaa tallaabo muuqata u qaaday dhanka

isbeddel nabadeed; bilowgii Janaayo 2018 ayuu iska casilay labadii xil

ee Ra`iisalwasaarihii Itoobiya iyo Guddoomiyihii Jabhadda EPRDF.

Afar sanno (2014-2018) oo baaxaaddeg ah ka dib, waxaa dhacay

isbeddelkii 3aad ee Itoobiya muddo nus qarni ah gudaheed. Dr Abiy

19

Axmed Cali ayaa loo doortay guddoomiyaha EPRDF 27/3/2018, lix

maalmood ka dibna, wuxuu noqday Ra`iisalwasaarihii Itoobiya.

Kacdoonnadan waxaa lafdhabar u ahaa Qowmiyadaha Oromada iyo

Amxaarada, oo ka wada dhiidhiyay xukunka EPRDF oo dalka ka

talinayay taniyo 1991, oo ay u arkayeen inuu u xuubsiibtay kelitalis,

halka awoodda siyaasadeed iyo fursadaha dhaqaaluhuna ku soo

ururayeen gacanta in yar oo Tigree ah. Saluuggan waxaa quudinayay

shaqo la`aanta baahsan ee dhallinyarada ku habsatay, iyo

musuqmaasuqa xididaystay.

Waxaa xusid mudan in Amxaarada iyo Oromadu Itoobiya ka yihiin

qiyaastii 62%, degan yihiinna badhtamaha Itoobiya; waa aqlabiyad

buuran oo aan la loodin karin, dalkuna u jihaysanayo dhankay isku

raacaan. Waxaase iyana in hoosta laga xarriiqo ay tahay, in labadan

qowmiyadood ku kala arooraan labada garab ee “kala maanka

Itoobiya”. Amxaaradu waa qoladii dhisatay Imbaraadooriyadda

Abasiiniya inta kalena xoog ku muquunisay; halka Oromadu ugu weyn

tahay kuwa la qabsaday, la duudsiyay, lagana wiraynayay inay

xukunka u soo dhowaadaan. Wuxuu ahaa kacdoon ay kulmiso

diidmadu, kuse kala tagsan himilada mustaqbalka. Malaha

buunbuunin noqon mayso haddaan niraahno: Itoobiyada ay

mudaharaaddada Oromada iyo Amxaaradu naawilayeen isku mid ma

ahayn ee waa isku lid!

Si kastaba ha ahaatee, Dr Abiy Axmed Cali ayaa qabtay xilka

siyaasadeed ee ugu sarreeya Itoobiya, 02/4/2018 ayuu noqday

Ra`iisalwasaaraha dalka. Tanise, maxay ka dhigan tahay?

Hoggaamiye Dhafan

Abiy Axmed waa nin da` dhexaada oo dhashay 1976, wuxuu ka baxsan

yahay Xabashidii (Waa Amxaaro & Tigree) Orthodox-ka ahayd ee

dhistay Imbaraadooriyaddii Abasiiniya, inkastuu dhinacyo badan kaga

20

milan yahay. Dhinaca kalena waa wiilkii nidaamka talada hayay, ee

kama iman kacdoonkii mucaaradka nidaamka ku kacay!

Dr Abiy Axmed, isir ahaan waa Qowmiyadda Oromada, oo aan

weligeed awood ku yeelan xukunka Itoobiya; diin ahaan waa Kiristaan

Protestant, oo kuma arooro Kaniisadda Orthodox oo qarniyaal

lafdhabar u ahayd xukunka Itoobiya. Waxaa dhalay aabbe Axmed Cali,

oo Muslim ah, iyo hooyo Orthodox ah; xaaskiisuna waa Amxaaro

Protestant ah. Sidaas darteed, waa markii ugu horaysay ee uu madax

noqdo qof aan ahayn Xabashi Orthodox ah.

Abiy Axmed wuxuu ka mid ahaa xisbiga EPRDF ee Itoobiya xukumayay

taniyo 1991 ee laga gadooday taladooda la saluugay. Sannadkii 2008

iyo intii ka dambaysay xilal sare ayuu ka hayay xisbiga talada haya, iyo

xukuumadda Itoobiya iyo hay`adaheeda. Wuxuu ahaa sarkaal

sirdoonka milatariga ah, kana gaaray darajada Gaashaanle Dhexe

(Lieutenant Colonel). Dhinacan, Abiy Axmed waa wiilkii nidaamka

talada hayay.

Dr Abiy Axmed waa shakhsiyaddaa dhafan, labada dhinac ee is

hayaana mid kastaa sidiisa u tirsan karo ama aanaysan karo.

Gees Lo`aad Kulaylkaa lagu Gooyaa

Ra`iisalwasaarahan cusubi wuxuu qaaday tallaabooyin degdeg ah oo

uu kula falgelayo arrimaha siyaasadda iyo dhaqaalaha. Arrimo culus

ayuu go`aanno degdeg ah ku mareeyay; waa halkay Soomaalidu ku

maahmaahi jirtay “gees lo`aad kulaylkaa lagu gooyaa”!

Lixdii bilood ee ugu horeysseyba wuxuu qaaday tallaabooyin la taaban

karo. Wuxuu qaaday xaaladdii degdegga; wuxuu xabsiga ka sii daayay

in ka badan lix kun oo siyaasi; Juun 2018 waxaa liiska argagixisada laga

saaray ururradii mucaaridka ahaa, sida Ginbot 7, Jabhadda Xoraynta

Oromiya (OLF) iyo Jabhadda Wadaniga Xoraynta Ogaadeenya (ONLF);

21

iyana markiiba dalkay ku soo noqdeen. Wuxuu dib isugu

shaandheeyay xilalkii sarsare ee dalka, jagooyin muhiim ahaana

wuxuu u magacaabay xubno mucaarid ahaa. Dawladda Eritreya ayuu

u fidiyay heshiis nabadeed lama filaan ah (Waa tallaabo loo fasiran

karo inuu ku go`doominayo Tigreega!). Waa tallaabooyin soo jiitay

indhaha gudaha iyo dibaddaba, uuna ku mutaystay ammaan iyo

bogaadin iyo billado lagu sharfay. Wuxuu ku guulaystay billadda

nabadda adduunka ee “Nobel Peace Prize” ee sannadkii 2019. Waxaa

loo arkay “Mahdi” u soo baxay Itoobiya iyo Geeska Afrika!!

Raynrayntaa uguma socone waayahaa ka daba yimid, sannadkii u

dambeeyayba waxaa soo fuulay culaysyo is biirsaday. Waxaa albaabka

u soo fadhiistay arrimo culculus oo ka imanaya dalka iyo dibadda

labadaba. Waa arrimo furdaamintoodu uga baahan tahay xirrib iyo

xeelad dheeraad ah.

Isbeddelkani weli ma biyadhigin oo wuu socdaa; waxaase isweydiin

leh: muxuu ka dhigan yahay isbeddelkan curtay? Maxaase laga sugi

karaa?

 

22

5- Xaaladda Murugsan & Mustaqbalka Itoobiya

Abiy Axmed wuxuu dhaxlay Itoobiya maraysa marxalad kalaguur

xasaasiya, oo laga dhursugayo dhankay u dhaqaaqdo. Waxaa hor

yaalla arrimo murugsan & faylal culculus oo is biirsaday, loogana

fadhiyo inuu wax ka qabto e, bal aan yar taataabanno.

Wada Dhowridda Amniga & Xuquuqda Aadanaha

Muddadan dambe waxaa isa soo tarayay in Abiy Axmed lagu eedeeyo

ku tumashada xuquuqda aadanaha, dadweyne badan la xirxiro,

internetka la joojiyo xilliyada qaarkood. Waxaa la tilmaamaa in

inqilaabkii dhicisoobay Juun 2019 wixii ka dambeeyay inuu la soo

baxay gacan bira oo uu ku muquuniyo mucaaradka & saxaafadda;

waxaa soo kordhaya adeegsiga xeerka la dagaalanka argagixisada, iyo

siyaasiiinta mucaaradka oo lagu eedeeyo inay ku kaceen falal

argagixiso.

Dilkii heesaagii Hachalu Hundessa Juun 2020 wuxuu kiciyay

qulqulatooyin baahsan oo gilgilay Itoobiya. Waxaa ku dhintay dhowr

boqol oo qof, guutooyin kale ayaa dhaawac iyo xarig u dhexeeya!

Waxa hanti ku burburayna warkeedaba daa! Ilaha qaar waxay

sheegayaan in ilaa 9000 qof la xirxiray. Waxaa buuxsamay xabsiyadii

Gobolka Oromiya, sidaas darteed, waxaa la sheegayaa in dadka lagu

xiro goobo kale oo aan saldhig iyo xabsi midna ahayn, sida dugsiyadii

loo fasaxay Covid19! Dadka qaar waxay ku shabahaan in Gobolka

Oromiya ay ka dillaacday xaaladdii “Jeel Ogaadeen” oo kale.

Waxaasoo tacaddi ah waxaa loogu marmarsoodaa sugidda amniga.

Waxaase iyana garab yaal oo dhowrid u baahan dastuurka dalka iyo

xuquuqda qofka. Waa xaalad murugsan oo is waafajinta labadan

arrimood ay culayskeeda leedahay. Abiy Axmed baa looga fadhiyaa

inuu intaba wada dhowro, oo uu xuquuqda Aadanaha ilaaliyo

amnigana sugo!

23

Siyaasad Murugsan & Xisbiyo Qaabaysmaya

Garoonka siyaasadda waxaa ka soo bidhaamaya xisbiyo cusub,

jabhado hubaysnaa oo ku soo biiray loolanka siyaasadeed, xisbiyadii

hore oo barnaamijyadooda & hoggaankoodaba dib ugu sargoynaya

xaaladda taagan, isbahaysiyo qaabaysmaya iwm.

Isbahaysigii talada hayay ee EPRDF, oo jiray 31 sanno xukunkana

hayay 27 sanno, wuxuu Diisambar 2019 u xuubsiibtay xisbiga PP

(Prosperity Party) oo uu madax ka yahay Abiy Axmed. PP waa la

ballaariyay, waxaa lagu soo daray xisbiyadii EPRDF bahwadaagta la

ahaa, aanse xubnaha ka ahayn, ee Cafar (ANDP), Benishangul-Gumuz

(BGPDUF), Soomaali (SDP), Gambeela (GPDM) iyo Hereri (HNL).

Dhamaanba xisbiyadani waxay isku noqdeen oo u xuubsiibteen xisbiga

PP, iyaguna way is kala direen. Xisbigan cusub waxaa ka biyadiiday oo

aan ku biirin xisbiga Tigreega TPLF, waxaa kaloo saluugay xubno ka

tirsan xisbigii Oromada (ODP).

Waxaa samaysmaya isbahaysiyo mucaarad ah, xawligay ku socdeen

wuxuu is dhimay ka dib markii doorashadii qorshaysnayd Agoosto

2020 dib loogu dhigay 2021. Waxay ahayd in Agoosto 2020 ay

doorashooyin guud dalkoo dhan ka qabsoomaan, heer federal iyo

heer dawlad-deegaan labadaba; laakiin dawladdu waxay qaadatay

go`aan ay dib ugu dhigayso dhammaanba doorashooyinkaa, iyadoo ku

sababaysay safmarka COVID-19, hay`adaha hadda joogaana ay xilka sii

hayaan. Tallaabadan waxaa ka soo horjeestay xisbiyada mucaaradka,

oo ay ugu cod dheerayd jabhada TPLF. Dawlad deegaanka Tigreegu

way diiday dibudhigidda doorashada iyo kordhinta muddo xileedka

Hay`adaha Federaalka.

Xisbiyada mucaaradka ee qowmiyadaha waaweyn waxaa ku sii

xoogaysanaya fikir ah inay yeeshaan dal u gaar ah oo Itoobiya ka

go`aan. Waxaa ka mid ah Xisbiga “Tigray Independence Party” (TIP)

isagu wuu cadaystay inuu rabo Tigray dawlad gaara noqota.

24

Xaalad Dhaqaale Adag

Waxaa taagan dhibaato dhaqaale oo qof kasta taabanaysa. Shaqo

la`aan baahsan, qalalaasaha siyaasadeed iyo qulqulatooyinka amni oo

dhaqaalaha sii dhaawacaya, handaraabka ka dhashay safmarka

Covid19 ee dunida simay, culayska dhaqaale ee ka dhalan kara hanaan

dhaqaale ahaa “bidix – left”, oo Itoobiya ku socotay laga soo bilaabo

Xukunkii Dergiga, oo u guuraya furfurnaan “liberal” suuqa xorta ahi

hagayo. Dhowrkii sanno ee u dambeeyay waxaa kordhay tirada

barakacayasha dalka gudihiisa, oo ka dhashay iskudhacyada isirrada

kala duwan iyo abaaraha. Ayaxa & koronkorrada soo noqnoqday

waxay dhaawac u gaysteen dalaggii beeraha labadii sanno ee u

dambeeyay. Ayaxa waxaa lagu tilmaamay inuu ahaa aafadii ugu

darnayd ee Itoobiya ku habsata rubuc qarnigii u dambeeyay.

Mustaqbalka Itoobiya & Qodob 39

Itoobiyada maantu waa quruumo xoog ay ku qabsatay

Imbaraadooriyaddii Abasiiniya. Mar alla markay jujuubta iyo

cabburinta ka baxaan oo xorriyad iyo awood helaan, waxay halis ugu

jiraan in mid walba dalkiisa gaarka ah yagleesho. Tani waa xaalad

aalaaba ku dhacda imbaraadooriyadaha quruumaha kala duwan ee

qasab & gacan bir ah lagu hayay. Waxaa tusaale u ah Midowgii

Soofiyeeti (USSR), cabudhin waa lagu hayn kari waayay awood kasta

oo la adeegsadayba, wayna badbaadin waayeen siyaasadihii

furfurnaanta “perestroika” ee uu waday Mikhail Gorbachev

dabayaaqadii 1980aadkii. Waxay danta iyo tabartuba Midowgii

Soofiyeeti yeelsiiyeen inuu 15 dal u kala furfurmo 1991, quruumihii

xoogga lagu hayay mid kastaa waxay ku dhawaaqday

jamhuuriyaddeeda gaarka ah. Midowgii Soofiyeeti wuxuu ku soo

ururay Ruushkii xoogga ku muquuninaysay. Waxaa isna waddadaa

maray dalkii Yugoslaafiya oo toddoba dawladood u kala furfurmay

sannadkii 1992. Seerbiyaankii muquunin jiray wuu isku hayn kari

waayay xoog kastuu adeegsaday iyo dhiig kastuu daadiyayba.

25

Aan u fiirsanno dilkii heesaagii Oromada ahaa Hachalu Hundessa

29/6/2020 iyo gadoodkii ka dhashay, ee gilgilay Itoobiya, kuna baahay

jaaliyadaha Yurub iyo Maraykanka. Xusuustu waxay toos u abbaartay

larkii gaamuray. Waxaa la beegsaday taalladii Ras Makonnen Wolde

Mikael [Boqor Xayle Salaase aabbihii] oo magaalada Harar ka

taagnayd, taalladii Minilik (Addis Ababa) iyo taalladii Haile Selasse

(London). Adduunyadu waa ta noqotay tuulada yare, beegsiga

taallooyinkani wuxuu la saansaan yahay mudaharaaddada ka dhacay

Maraykanka iyo Ingiriiska Meey & Juun 2020 ee lagu burburiyay

taallooyinkii ku aroorayay adoonsiga dadka madow.

Gobolka Tigray isagu wuxuu noqday “budo gaar u tuman”, kuna gacan

sayray talada dawladda Federaalka. Waxay qabsadeen doorasho u

gaar ah 9/9/2020, Dawladda Federaalkuna waxay ku tilmaantay

doorasho sharcidarro ah natiijadeedana ayna aqbalayn inkastoo ayna

awood milatari adeegsanayn. Waxaa loo arki karaa in tani ka mid

tahay tallaabooyin dawlad deegaanka Tigray u sii dhowaynaya, ama u

gogolxaaraya, inay yagleelato dal u gaara, iyagoo adeegsanaya

dastuurka qodobka 39. Waayaha ku xeeran awgeed, waxaa loo badin

karaa Tigreegu inayna halkaa fog arrinka gaarsiin, waase haddayna sii

eryin farsamo xumo iyo awood roorsi Addis Ababa ka soo kordhaa.

Go`aannada la kala qaatay awgeed, waxaa la fili karaa in bisha

Oktoobar iyo bilaha xiga uu sii cakirmo xiriirka u dhexeeya Addis

Ababa iyo Tigreegu, ka dib marka uu dhammaado muddo-xileedka

laysku ogaa ee hay`adaha Federaalka, oo uu ugu horreeyo

Ra`iisalwasaaraha iyo baarlamaanka, oo ku eg 05/10/2020. Xaaladdu

waxay u socotaa “middi middi ku taag”. Tigreegu way ku gacan

saydheen dibudhigidda doorashada iyo kordhinta muddo xileedka

Hay`adaha Federaalka; halka Hay`adaha Federaalkuna diideen

doorashada Dawlad-Deegaanka Tigreegu iskeed u samaysatay iyo

natiijada ka soo baxday. Dhinacba dhinaca kale sharciyaddiisa ayuu ka

biyadiidsan yahay. Waxaa bilowday go`aanno is diidan inay ka soo

26

fulaan maamullada Mekelle iyo Addis Ababa. Waxaa soo oodmaya

wada shaqayntii labada dhinac u dhexaysay.

Tabari meel ay gaysaba, Amxaaradu waxay ku maqan tahay siday u

soo ceshan lahayd “Itoobiyadii ay dhisatay”, una kordhin lahaayeen

awoodda dawladda dhexe (inkastoo ra`yigaa lidkiisana laga helo),

iyagaana lagu tuhmay inqilaabkii fashilmay 22/6/2019. Abiy Axmed

waxaa lagu tuhmayaa inay Amxaarada isu sii dhowaanayaan.

Dawlad deegaanka Oroomiya weli way qasan tahay, Galbeedkeeda

kacdoonno hubaysan ayaa ka socda, wararka qaar waxay sheegayaan

in garab ka go`ay Jabhadda OLF ay dawladdu diyaarado u adeegsatay

Janaayo 2019. Abiy wuu sii luminayaa taageerada dadweynaha

Oromada, waxaa ku sii xoogaysanaya mucaaradka. Waxay u

muuqataa inay Abay ka go`an tahay inuu Oromada muruq iyo qori

caaradii ku muquuniyo; siday ugu suurtagelise mooyi!

Qowmiyadaha kale, oo Soomaalidu ka mid tahay, waxaa ku goobtay

wisiisi iyo walaahoow, wayse ka badin la`yihiin inay xaaladda dusha

kala socdaan, ayna marba u liicaan dhankay dabayshu u dhacayso.

Waxaa jira cabsi isa soo taraysa oo laga qabo in Abiy Axmed isku dayo

inuu dhimo awoodda dastuureed ee kilillada, gaar ahaan awoodda

aayo-ka-talinta ee uu qeexayo qodobka 39 ee dastuurka 1995, oo u

danaynaya shucuubtii xoogga ay ku qabsatay Amxaaradu; taa

beddelkeedana uu xoojiyo awoodda dawladda dhexe. Inay

le`ekaadaanba, waxaa jira codad u suuldhabaalaynaya in Itoobiya loo

celiyo dawlad dhexe oo awood badan.

Dhinaca dibadda, Shantii qarni ee u dambeeyay, markay Abasiiniya la

soo gudboonaato xaalad “qirinqiir” ama “critical” ah, waxaa u soo

gurman jiray Reer Galbeedka, waxay u fidin jireen gacan aan iyagana

ku cuslayn Itoobiyana wax weyn u tari jirtay. Kolayba Maraykan iyo

Yurub ma doorbidayaan in Itoobiya ay kala furfuranto. Su`aashuse

27

waxay tahay dadaal intee le`eg ayay ka gaysan doonaan sidii ay

Itoobiya uga baajin lahaayeen inay kala furfuranto. Itoobiya xilligan

maxay ka fili kartaa Maraykan iska sii casilaya hoggaamintii dunida iyo

Yurub teeda ku mashquulsan? Haddaan odoroska ku fogaanno,

Ruushka laftiisa waa in tirada lagu daraa, gaar ahaan haddii xaaladdu

sii murugto, oo dawlad deegaan ku dhawaaqdo jamhuuriyad gaar ah;

oo/amaba gacan-ka-hadal millatari ka dhex qarxo dawladda

Federaalka iyo dawlad deegaan kale.11 Markaa waxaa Ruushka laga fili

karaa inuu u soo birmado dawladdaa cusub, si uu lugta u soo dhigo,

boosna uga helo, Gobolka Geeska Afrika ee “istaraatiijiga ah”. Waa

mid shabbahda siduu ka yeelay Suuriya iyo Liibiya. Waa tallaabo

xaaladda sii murginaysa, dabka hurayayna bansiin ku sii shubaysa.

Isku soo duuboo, Abiy Axmed ayaa looga fadhiyaa inuu wax ka qabto

faylashaa is diidan, is waafajintooduna ay culus tahay aanse la hurayn!

Faylashan waxaa ugu muuqda kuwan: (1) midnimada dalka oo uu isku

sii hayo, (2) furfurnaan iyo dibuhabayn siyaasadeed, (3) nabadgelyada

& xuquuqda Aadanaha oo la wada dhowro, iyo (4) horumar dhaqaale

oo busaaradda iyo shaqo la`aanta lagaga raysto. Su`aashu waxay ka

taagan tahay siduu hawlahaa isku mar u wada furdaamin lahaa, una

kala furdaamin lahaa, iyo weliba inuu dhaadsan yahay iyo in kale!

 

 

11 Marka la akhriyo xaalka taagan iyo cududda milatari, cidda kaalin noocan ah laga

filan karaa waa Tigreega. Hase yeeshee, tallaabo noocan ah waxaan

dhiirrigelinayn goobta juqraafi ee Killilka Tigreegu dhaco, oo ah Waqooyiga fog

ee Itoobiya oo aan bad lahayn, iyo waayaha ay Koonfurta Suudaan ku sugan

tahay gooni-isu-taaggeedii ka dib.

28

6- Gabaggabo

Qoraalkan kooban wuxuu iftiiminayaa taariikhda Itoobiya 1855-2020,

waa 165 sanno. Wuxuu falanqaynayaa Imbaradooriyadda

Abasiiniyada cusub oo ay tacabkeeda dhexda u xidheen saddexdii

boqor ee Tewdoros II, Minilik II & Haile Sellassie I. Hawl socotay 120

sanno ayaa lagu unkay, ballaadhiyay, dhidibbadana loogu taagay

Abasiiniyada Cusub.

Waxaa garab socday mawjado diidmo iyo isbeddeldoon ah, oo

daarranaa ka dhiidhiyidda iyo furfuridda imbaraadooriyaddan ku

habsatay, iyo xaqiijinta himilooyinka shucuubtii la duudsiyay. Waxaa

ka dhashay saddex isbeddel oo iska daba yimid nus qarnigii u

dambeeyay. Isbeddelka 1974 wuxuu tirtiray hannaankii

boqortooyada, kana dhigay jamhuuriyad dadweynuhu leeyahay.

Isbeddelka 1991 wuxuu dhidibbada u taagay dal federaal ah oo ay

wada leeyihiin quruumo iyo dawlado dastuur ku wada jooga.

Isbeddelkan saddexaad ee 2018 waxaa laga dhursugayaa dhawridda

midhahaa hore; iyo inuu ku dul dhiso, waxna ku kordhiyo, ee aanu

biilan keliya ama isku dayin inuu cajaladda dib u celiyo!!

Isbeddelkan 3aad weli wuu socdaa oo ma biyadhigin. Waxaa taagan

xaalad murugsan, oddoroska mustaqbalkeeduna aanu sahlanayn.

Waxaa lagu kala safanayaa aragtiyo is diidan siina kala fogaanaya.

Bilaha soo socda waxaa la filayaa dhacdooyin iyo go`aanno saamayn

muuqata ku yeesha mustaqbalka Itoobiya. Waa marxalad lagu

tilmaami karo “fool” wadata yididdiiladeeda, xanuunkeeda iyo

khatarteeda intaba. Baciid maaha in Itoobiya marto waddadii

Yuguslaafiya ay ku kala furfurantay sannadkii 1992, dhiig badanna ku

daatay; waa xaaladda ku caan baxday “Balkanization”; sidoo kale

baciid maaha in Itoobiya jiirtan ka gudubto iyadoo is wadata siday

xilliyadii hore ee adkaaba uga soo gudubtay!

Dhammaad