Hadda waxay ku dhowdahay hal sano tan iyo markii ay Soomaaliya ku jirtay kala wareegis nabad ah iyo doorasho madaxweyne Maxamed Cabdullaahi Maxamed ‘Farmaajo’.
Sida dawlado badan oo cusub, waxa uu ku jiray marxalad waxbarasho oo adag. Xilligaas, waxa uu abuuray qorshe qaran oo la isku waafaqay dib-u-habayn maaliyadeed, shaqo abuuris, siyaasad loo dhan yahay, xallinta khilaafaadka iyo dib-u-habeeynta qaybta amniga. Hadafku waxa uu hadda ku jiraa waajibaadka muhiimka ah ee lagu dhisayo qorshe loogu talagalay ku-meel-gaadhka ammaanka.
Marka la fulinayo ajandahan kala duwan, xukuumadda federaalku waxay la kulantaa dhowr caqabado waaweyn. Mid ka mid ah waa abaabulidda awood farsamo iyo dhaqaale ku filan. Mid kale ayaa hubiya habab isku dhafan oo isuduwid ah oo ay sameeyaan jilayaasha qaranka iyo kuwa caalamiga ah. Saddexaad waa guusha ay ku maareynayso degaannada awoodda leh ee u baahan in la dhinac ahaado. Kuwaas waxaa ka mid ah dawladaha xubinta ka ah federaalka, xildhibaannada, odayaasha dhaqanka beelaha, ganacsiga gaarka ah iyo lammaaneyaasha caalamiga ah.
Waa dhiirigelinaynaa, Mudane Madaxweyne, ka dib markii ay socotay xiisad ka dhaxaysa Dawladda Federaalka iyo Dawladaha xubinta ka ah Dawlada Federaalka ah dhamaadkii sannadkii hore, xiriirka ayaa xasilloobay. Nidaamka iyo qaab-dhismeedka nidaamka federaalka ee Soomaaliya ayaa weli ah arrin doodo adag, laakiin dib-u-cusbooneysiinta ballanqaadka Dawladda Federaalka iyo Dawladaha xubinta ka ah Dawladda Federaalka inay ka wada shaqeeyaan sidii wax looga qaban lahaa baahida Soomaaliya, ayaa lagama maarmaan u ah inay horumar ka sameeyaan dhammaan dhinacyada.
Sidoo kale dhiirigelinta ayaa ah horumarinta xiriirka ka dhexeeya dawladda iyo qaybaha gaarka loo leeyahay, sida caddaynaya Xeerka Isgaarsiinta, oo ah tallaabooyin ku saabsan xeerka guud ee dhaqaalaha, iyo kororka kalsoonida ganacsiga iyo dakhliga gudaha.
Bishii Diseembar, IMF waxay ammaantay mas’uuliyiinta Soomaalida horumarka ay ku hayaan dib-u-habeeynta siyaasadda iyo dhamaystirka guulaha Barnaamijka Korjoogteynta Shaqaalaha ee ugu horreya tan iyo dhammaadka dagaalkii sokeeye. Tani waxay waddanku u dejinaysaa waddo u horseedda deyn bixinta, kor u qaadida amaahda iyo maalgelinta qaybaha dadweynaha iyo kuwa gaarka loo leeyahay, iyo lacag dheeraad ah oo loogu talagalay adeegyada aasaasiga ah iyo kaabayaasha.
Xiriirka Soomaaliya ee la-hawlgalayaasha caalamiga ah ayaa wali ah mid xoogan, wuxuu ka muuqday Shirweynihii Amniga iyo Iskuduwaha Shirweynihii lagu qabtay Muqdisho horraantii Disembar, iyo xukuumaddu waxay aaminsan tahay in ay u baahan tahay oo u qalantid taageero dhaqaale oo dheeraad ah si loo hirgaliyo ajendaheeda dib-u-habeeynta, xitaa haddii ay taasi khusayso khatarta xisaabaadka deeq-bixiyeyaasha.
Laakiin siyaasadda Soomaaliya weli way sii xumaatay. Bishii Diseembar, xiisadaha ayaa si aad ah loogu soo kiciyay Muqdisho iyada oo ay xireen gacan-ka-hadal ay sameeyeen Hay’adda Sirdoonka Qaranka iyo Amniga Qaranka ee mucaaradka mucaaradka ah ee mucaaradka ah iyo weerarkii lagu qaaday aqalka baarlamaanka. Beddelkii dhawaa ee Duqa Magaalada ayaa sidoo kale abuuray mowjo.
Dhacdooyinkaasi waxay muujiyeen dhibaatooyinka aasaasiga ah ee loo baahan yahay in wax laga qabto, sida shuruucda aan ku filneyn iyo ilaalinta nidaaminta siyaasadda, oo ay ku jiraan hababka kacsanaanta; doorka cirridka leh iyo tiirarka xisaabtanka ee hawlgalada amniga badankood; iyo dayactirka dhaqannada musuqmaasuqa iyo lacag aan la xakameyn karin oo ka jira suuqa siyaasadda.
Musuq-maasuq waa duufaan, oo wax u dhimaya dadaalada dib-u-habeeynta, xaddidaadda kalsoonida iyo kalsoonida Soomaalida ee hoggaamiyayaashooda iyo hay’addoodaba. Saameyntan waxaa laga arki karaa dhammaan dhinacyada nolosha dadweynaha laga soo bilaabo ganacsiga ilaa siyaasadda, caddaaladda amniga, ciyaarista gacmaha kooxaha xagjirka ah. Xukuumaddu waxa ay ku dhawaaqday go’aankeeda ah inay soo saaraan qorshayaal lagu xalinayo musuqmaasuqa sanadka soo socda.
Dhanka kale, dhammaan haweenka Soomaaliyeed waxay u baahan yihiin inay ixtiraamaan xukunka sharciga waxayna ka hor istaagaan isticmaalka rabshadaha ka dhanka ah dadka kasoo horjeeda siyaasadooda. Haddii kale khatarta ayaa ah in wax badan oo horumar ah oo soo socdaa ay sii socdaan, iyo awoodda xukuumadeed ee ah in ay hirgaliso ajandaheeda ballaaran iyo hagaajinta nolosha dadweynaha waa la wiiqi doonaa.
Mudane Madaxweyne,
Heerka caqabadaha hortaagan waddanku waa ciriiri. Saboolnimada dabiiciga ah iyo baahida bani’aadamnimo ee joogtada ah ayaa hoos u dhigtay hooska Soomaaliya. Khatarta macaluusha ayaa weli taagan kadib markii afar xilli oo isdaba-joog ah oo aan roobab lahayn. Qorshaha Waxqabadka Bani’aadamnimada ee 2018 wuxuu ku baaqayaa $ 1.6 bilyan.
Inkastoo macaluushii la joojiyay sannadkii 2017, taas oo ay ugu wacan tahay hoggaan qaran, hawlaha bani’aadamnimada iyo heerarka taariikhi ee taageerada deeq-bixiyeyaasha, baahida cunto-darrada ayaa ku dhawaad laba-laab celcelis ahaan shan sano, waxaana lagu qiyaasay 6.2 milyan oo qof oo u baahan gargaar bani’aadamnimo.
Nafaqo-darradu waxay gaartay heerarka gurmadka degaanno badan oo la filayo in ay kordho. Abaarta iyo iskahorimaadyadu waxay ku barokaceen in ka badan 2 milyan oo qof oo dalka gudahiisa ah, illaa hal milyan oo iyaga ka mid ah 12-kii bilood ee ugu dambeeyey, oo ay ku jiraan carruur badan iyo in ka badan 80,000 oo haween uur leh.
Marka la eego dabeecadda soo noqnoqonaysa ee abaaraha Soomaaliya, waa lagama maarmaan in la xaliyo sababaha asaasiga ah ee niyad jab la’aanta Soomaaliya iyo in la dhiso adkeysi. Tan waxaa loo baahan yahay si looga hortago qulqulka qaxootiga iyo barokaca. Waxqabadyada bani’aadamnimada
